Việc từ chức của phát ngôn viên Tòa Thánh và bà phụ tá của ông cho thấy rõ mọi khó khăn của Vatican trong chiến thuật cải cách hệ thống truyền thông của mình. Bước qua một năm quyết định cho Giáo hội, đối với Đức Phanxicô, việc khẩn cấp là làm cho cuộc cải cách này tiến nhanh hơn.
Tin đưa ra như lưỡi dao của máy chém vào cuối năm 2018, một năm đặc biệt rắc rối cho Giáo hội công giáo (nhiều vụ tai tiếng ấu dâm và tình dục cũng như các sai lầm trong vấn đề truyền thông bị vang ra) : ngày 31 tháng 12, Vatican loan báo ông Greg Burke người Mỹ, giám đốc Phòng báo chí Tòa Thánh và phụ tá của ông, bà Paloma Garcia Ovejero, người Tây Ban Nha từ chức ngày 1 tháng 1 – 2019.
Tháng 7 năm 2016, Vatican đã làm cho mọi người ngạc nhiên khi đề cử hai giáo dân, trong đó có một phụ nữ đứng đầu Phòng báo chí Tòa Thánh, cả hai đều là nhà báo, đây là sự kiện đầu tiên trong lịch sử. Ông Greg Burke 59 tuổi, thành viên của tổ chức Opus Dei – cũng như ông Joaquin Navarro-Valls, phát ngôn viên của Đức Gioan-Phaolô II -, ông Burke từng là tùy viên báo chí của hãng tin Fox News và của báo Time ở Rôma. Về phần mình, bà Paloma Garcia Ovejero, 43 tuổi người Tây Ban Nha là tùy viên của Cadena Cope, đài truyền thanh của hội đồng giám mục Tây Ban Nha.
Việc họ ra đi được xem như sự thừa nhận thất bại sau chỉ hai năm rưỡi phục vụ. Nhưng việc từ nhiệm ở trong dòng liên tục của một sự xáo trộn rộng lớn của nhóm phụ trách cải cách hệ thống thông tin đại chúng (média) và truyền thông Vatican, được Đức Phanxicô phát động năm 2015.
Năm 2019, một năm quyết liệt
Trong vòng sáu tháng, gần như toàn bộ các nhà điều khiển hệ thống truyền thông Vatican đã thay đổi bộ mặt, phần lớn những người này do Đức Phanxicô bổ nhiệm. Một loạt xáo trộn cho thấy tất cả sự phức tạp của việc cải cách này. Và thách thức ở tầm mức quyết liệt.
Gần đây ông Paolo Ruffini, tân Bộ trưởng Bộ Truyền thông đã tóm tắt: “Năm 2019 sẽ là năm quan trọng đòi hỏi cố gắng tối đa về mặt truyền thông ”. Bắt đầu bằng của họp thượng đỉnh rất được mong đợi về các vụ lạm dụng tình dục vào cuối tháng hai tại Vatican. Đối với Đức Phanxicô, sau một loạt “lạc điệu” về truyền thông thì phải khẩn cấp xem lại chiến thuật của mình. Ngoài ra, ngài dự trù bốn năm để cải tổ hệ thống truyền thông Vatican. Dự trù này được đưa ra tháng 6 năm 2015, năm nay là năm thứ tư.
Phải cần nhìn lại đàng sau. Tháng 6 năm 2015, Đức Phanxicô đưa ra một chương trình rộng lớn để cải tổ hệ thống thông tin đại chúng và truyền thông. Mục đích: hợp lý hóa chi phí – nhất là ngân quỹ Radio Vatican bị thâm thủng nặng – và chuyển qua kỹ thuật số. Từ năm 2015 đến năm 2018, một số thể chế và báo chí Vatican gom lại thành một sứ vụ duy nhất, Ban Truyền thông (Secrétariat pour la communication, SPC) : đó là trường hợp của Hội đồng giáo hoàng truyền thông, Radio Vatican, Trung tâm truyền hình Vatican, nhật báo Osservatore Romano của Tòa Thánh, kỹ thuật in tipô và ban nhiếp ảnh.
Còn về hệ thống thông tin đại chúng, Vatican mong muốn thành lập chỉ một mạng đa chức năng (văn bản, video, truyền thanh), trang mạng Vatican với ban biên tập duy nhất và trải rộng cho đến giờ này gồm sáu ngôn ngữ. Như thế Vatican News quy tụ và thay thế Radio Vatican và Trung tâm Truyền hình Vatican (CTV), ngoài ra Vatican News còn có mặt trên nhiều trang mạng xã hội (Facebook Twitter, Instagram, Youtube…). Cuối cùng nhật báo Osservatore Romano cũng gia nhập vào hệ thống này.
Nhưng cuộc cải cách hệ thống truyền thông này gần như đụng phải việc thiếu chiến lược rõ ràng. Ngoài ra trong khi các nhân viên của hệ thống thông tin đại chúng đồng ý về nhu cầu của mình thì cũng có nhiều bất đồng trong việc thực hiện vẫn còn tồn tại.
Thông tin hay truyền thông?
Sau khi linh mục Dario Vigano, giám chức Trưởng Ban Truyền thông từ chức – do một công bố gây tranh cãi về một bức thư bị cắt ngắn của Đức Bênêđictô XVI – tháng 7 – 2018, Đức Phanxicô đã bổ nhiệm nhà báo người Ý Paolo Ruffini, cựu lãnh đạo cơ quan Rai, một cơ quan truyền thông nghe-nhìn của Ý để thay thế linh mục Vigano. Đây là lần đầu tiên trong lịch sử một giáo dân ở chức vụ này, vì chưa bao giờ có giáo dân nào điều khiển một bộ.
Ngày 18 tháng 12 vừa qua, ông Andrea Tornielli, một nhà báo khác, nhà vatican học của báoStampa đã được đề cử vào chức vụ “giám đốc biên tập” của Ban Truyền thông. Ông là người thân cận của Đức Phanxicô, và đã công bố một loạt bài để bảo vệ các cuộc tấn công của cựu sứ thần Mỹ Carlo Maria Vigano, ông cũng cùng viết nhiều tác phẩm với ngài. Việc bổ nhiệm hai nhân vật này chứng tỏ quyết tâm của Đức Phanxicô trấn an các nhân viên của hệ thống thông tin đại chúng ở Vatican.
Trong nội bộ một số người lo có sự trượt chân đi từ thông tin đến truyền thông tuyền và cứng rắn.
Trong nội bộ, dưới “triều” của Linh mục Viganò, một số người lo có sự trượt chân đi từ thông tin đến truyền thông tuyền và cứng rắn, đặt nặng việc “cổ động” hình ảnh của Đức Phanxicô hơn là thời sự quốc tế và các Giáo hội địa phương. Từ khi ông Paolo Ruffini nhận chức, đường hướng biên tập của Vatican News đã được điều chỉnh. Ví dụ việc Tòa án Tối cao Pakistan trả tự do cho bà Asia Bibi được đưa lên tin hàng đầu của trang báo thay vì đưa tin buổi tiếp kiến chung của Đức Phanxicô. Ở Rôma, người ta cho rằng dưới triều của linh mục Vigano thì có thể làm ngược lại, các việc bổ nhiệm này được đón nhận một cách tích cực ở Rôma.
Cũng ngày 18 tháng 12, Đức Phanxicô chọn một tân giám đốc cho nhật báo L’Osservatore romano của Tòa Thánh: nhà viết khảo luận Andrea Monda thay thế sử gia Giovanni Maria Vian ở chức vụ này đã mười một năm – ông được Đức Bênêđictô XVI bổ nhiệm năm 2007. Trên thực tế việc bổ nhiệm này là để che giấu việc bắt buộc phải cho cựu giám đốc L’Osservatore romano nghỉ việc vì ông chận việc đưa tờ báo L’Osservatore romano vào mạng kỹ thuật số của “Vatican News”.
Ai sẽ là phát ngôn viên của giáo hoàng?
Còn về việc từ nhiệm của ông Greg Burke và bà Paloma Overejo Garcia thì cho chúng ta thấy, đây là một khó khăn căn bản khác. Nguồn gốc quyết định của họ, từ các bất đồng lớn đưa đến việc chống ban điều hành Ban Truyền thông, về tầm nhìn chung của cải cách. Khi bên này cho rằng thông tin phải minh bạch hơn thì bên kia muốn đặt nặng vấn đề thanh lọc.
Việc từ chức này cho thấy một vấn đề khác, đó là vấn đề “luôn không giải quyết được của cương vị và vai trò của Phòng báo chí Tòa Thánh và phát ngôn viên của giáo hoàng”, ông Luis Badilla tóm tắt như trên, ông là người quản trị trang mạng vatican “Il Sismografo”, cựu nhà báo ở Radio Vatican. Phòng báo chí Tòa Thánh Vatican luôn làm việc tương đối tự lập, liên hệ trực tiếp với giáo hoàng và Phủ Quốc Vụ Khanh. Trên lý thuyết, bây giờ chức vụ này thuộc lãnh vực Bộ Truyền thông … Nhưng có hợp lý không khi Phòng Báo chí – có nhiệm vụ liên lạc với các nhà báo trên thế giới để đưa tin thời sự về Vatican, như thế là độc lập với Vatican – lại ở cùng ban bộ phụ trách giám sát các cơ quan thông tin chính thức của Tòa Thánh?
Quyết định này đưa ra vấn đề không giải quyết được của cương vị và vai trò Phòng Báo chí Tòa Thánh và phát ngôn viên của giáo hoàng
Vấn đề phát ngôn viên của giáo hoàng là vấn đề tế nhị. Cho đến bây giờ, chức vụ phát ngôn viên này kiêm nhiều công việc khác: người tiền nhiệm của ông Greg Burke là linh mục Federico Lombardi là phát ngôn viên của giáo hoàng, giám đốc Phòng báo chí, giám đốc Radio Vatican, giám đốc Trung tâm Truyền hình Vatican. Bây giờ các chức vụ khác nhau này được chia cho ba nhân vật khác nhau và ở mức độ thứ trật khác nhau (ông Alessandro Gisotti được đề cử giám đốc tạm thời Phòng báo chí, ông Paolo Ruffini điều khiển Ban Truyền thông và ông Andrea Tornielli là giám đốc ban biên tập). Trong kỳ thượng hội đồng giới trẻ tháng 10 vừa qua đã có các căng thẳng ở Phòng báo chí Tòa Thánh giữa ông Paolo Ruffini, người đảm trách các buổi họp báo và ông Greg Burke khi đó chỉ ở vai trò thứ yếu.
Như thế năm 2019 hứa hẹn một năm quyết liệt của Vatican – Ngày Thế giới Trẻ ở Panama, cuộc họp thượng đỉnh về các vụ lạm dụng tình dục, nhiều chuyến tông du của giáo hoàng, thượng hội đồng về Amazzonia tháng 10 – vì thế đây là vấn đề khẩn cấp cho Vatican và Đức Phanxicô, người quen thuộc với các “tranh luận trên không” trong các buổi họp báo trên máy bay sẽ phải tìm một phát ngôn viên đích thực để mang “Tin Mừng” cho thế giới…
Giuse Nguyễn Tùng Lâm dịch
